سيد علي هاشميان مديريت بهينه سازي انرژي در بخش حمل و نقل
جهت حمل بار از يک نقطه به يک نقطه ديگر عوامل متعددي دخالت دارند. اين عوامل مي تواند شامل نوع کالا، مسافت، محدوديت ها، زير ساخت هاي موجود و زمان باشد. اين عوامل تاثير گذار بصورت پيوسته در حال تغيير هستند لذا تصميم در جهت روش حمل آن کالا در گرو تحليل عوامل در لحظه و اخذ تصميم نهايي است. تمام اين عوامل در کنار يکديگر هزينه حمل را تعيين کرده و هزينه نيز عنوان مهمترين فاکتور مي تواند در اينکه از چه روشي براي حمل آن کالا استفاده شود تعيين کننده باشد.
- آمار حمل و نقل در ايران
ميزان حجم حمل و نقل کالا و مسافر در کشور با توجه به زير ساخت ها در جدول شماره يک آورده شده است. بر اين اساس حدود هفتاد درصد سهم حمل و نقل کالا در ايران از طريق جاده ها هفت درصد از طريق ريل و بيست درصد از طريق حمل و نقل دريايي صورت مي پذيرد. (* به معني رقم ناچيز در حمل و نقل هوايي است)
جدول شماره 1: آمار حمل کالا و مسافر کشور در سال 1397
- روش هاي حمل کالا:
براي اينکه براي حمل کالاي خود روشي براي حمل و نقل تعيين کنيم مي بايست عوامل متعددي را در نظر بگيريم و سپس با تحليل همه عوامل استراتژي حمل را تعيين کنيم. قبل از تعيين استراتژي مي بايست کلياتي در مورد عوامل تاثير گذار و محاسن و معيب انواع روش هاي حمل و نقل بدانيم.
1-3 حمل و نقل هوايي: به حمل و نقل بار و مسافر توسط وسايل پروازي مانند هواپيما ، هليکوپتر و ... گفته مي شود. حمل و نقل هوايي جديدترين روش حمل و نقل است و هديه قرن بيستم به جهانيان است. دو جنگ جهاني انگيزه زيادي به توسعه حمل و نقل هوايي و تقريباً در همه کشورهاي جهان بخشيد. ويژگي خاص حمل و نقل هوايي اين است که براي فعاليت خود نيازي به مسير مخصوص زميني ندارد.
2-3 حمل و نقل جاده اي: حمل و نقل جاده اي به معناي حمل کالا و مسافر از يک مکان به مکان ديگر در جاده ها است. جاده مسيري بين دو مکان است که يا آسفالت شده يا روي آن کار شده است تا بتواند از طريق خودروهاي موتوري و غير موتوري حمل و نقل را انجام دهد.
3-3 حمل و نقل ريلي: به حمل کالا و مسافر بواسطه وسيله نقليه اي که در ريل (ريل يا راه آهن) حرکت مي کند اطلاق مي گردد. يکي از مهمترين و معمولاً بسيار مقرون به صرفه حالت هاي رفت و آمد و حمل کالا در مسافت هاي طولاني است.
4-3 حمل و نقل دريايي: به حمل و نقل بار و مسافر از طريق مسير هاي دريايي گفته مي شود و يکي از قديمي ترين روش هاي حمل و نقل محسوب مي گردد. بر اساس گزارش UNCTAD در سال 2020 ، حمل و نقل دريايي در مقايسه با ساير روش هاي حمل و نقل تقريباً 80٪ تجارت بين المللي را تشکيل مي دهد.
- عوامل موثر اصلي در تعيين استراتژي حمل و نقل کالا:
در نمودار يک هزينه هاي حدودي حمل يک پوند بار (معادل 453 گرم) در روش هاي مختلف حمل نقل و مزاياو معايب هر کدام بطور خلاصه آورده شده است.
نمودار يک: مزايا و معايب روش هاي حمل کالا و هزينه حدودي حمل آنها
4-1 هزينه- مسافت:
همانطور که در نمودار دو مشخص است استراتژي استفاده از هر روش حمل کالا با افزايش مسافت تغيير مي کند.
- در مسافت های تا 750 کیلومتر، حمل بار از طریق جاده در اولویت می باشد.
- مسافت های بین 750 تا 1500 کیلومتر حمل بار با ریل در اولویت می باشد.
- برای مسافت های بیشتر از 1500 کیلومتر توجیه اقتصادی حمل دریایی بالاتر است.
نقاط تلاقي بخوبي نشان دهنده مرز توجيه اقتصادي در انتخاب هر يک از اين سه روش حمل و نقلي است.
نمودار دو: رابطه روش حمل کالا با ميزان مسافت
4-2 مسافت – وزن و حجم:
وزن بار در مسافت هاي مختلف نيز مي تواند استراتژي حمل بار را تعيين کند. جدول شماره دو بخوبي ماتريس تعيين استراتژي را نشان مي دهد. در حمل بارهاي سبک در مسافت هاي تا 500 مايل استفاده از کاميون و بالاتر از 500 مايل ترکيب کاميون و قطار (بخشي از مسير با کاميون و بخشي ديگر با قطار) توجيه پذير مي باشد. در حمل بار با وزن متوسط نيز، تا 250 مايل کاميون و قطار بصورت مستقل و در مسافت هاي بيشتر بصورت ترکيبي مي تواند بهترين گزينه باشد. همچنين حمل بارهاي سنگين و و با حجم بالا تا 250 مايل به ترتيب کاميون، قطار و کشتي ، از 250 تا 500 مايل قطار کشتي و کاميون و براي مسافت هاي بيشتر قطار و کشتي اولويت خواهند داشت.
4-3 ارزش کالا :
در نمودار سه سهم استفاده از روش هاي حمل و نقل به ازاي افزايش ارزش کالا نشان داده شده است. همانطور که در نمودار ديده مي شود با افزايش ارزش کالا روش حمل و نقل به سمت حمل ونقل جاده اي و هوايي تغيير کرده و براي کالا ها با ارزش پايينتر به سمت حمل ونقل ريلي و دريايي سوق پيدا کرده است. در اين ميان حمل و نقل جاده اي و ريلي گستره بيشتري از کالاها را پوشش مي دهند.
4-4 ميزان انتشار کربن و آلايندگي:
يکي از مسايل بسيار مهم در مديريت حمل بار ملاحظات زيست محيطي و انتشار دي اکسيد کربن مي باشد. اگر ميزان انتشار کربن را در ارتباط مستقيم با مصرف سوخت بدانيم، جدول شماره سه اين مهم را (مصرف سوخت و الايندگي) در روش هاي مختلف حمل به ما نشان مي دهد. همانطور که در جدول شماره سه نشان داده شده است کمترين ميزان انتشار دي اکسيد کربن به ازاي جابجايي يک کيلومتر بار يک تني مربوط به حمل و نقل دريايي با بار 200 هزار تن وزن مرده (Deadweight-Tone) و بيشترين انتشار نيز براي هواپيماي 747 (حمل و نقل هوايي) مي باشد.
4-5 مصرف سوخت :
مصرف سوخت بعنوان يکي از فاکتورهاي موثر بر هزينه‌هاي حمل همواره مورد توجه مي‌باشد. البته در کشور ما از ديدگاه مصرف کننده سوخت، اهميت مصرف سوخت به دليل پرداخت يارانه سنگين در حمل کالا کمرنگ مي‌باشد ليکن از ديدگاه منافع ملي همچنان با اهميت است. در يک تحقيق که در نيوزلند انجام شده است ميزان مصرف سوخت و ميزان دي‌اکسيد کربن منتشره بر اساس ميزان جابجايي کالا در روش‌هاي مختلف حمل و نقل مورد بررسي قرار گرفته است.
Cenek, PD, RJ Kean, IA Kvatch and NJ Jamieson (2012)
نتايج در جدول شماره چهار قابل مشاهده است. تفسير نتايج نشان دهنده بيشترين مصرف سوخت و دي‌اکسيد منتشره از طريق حمل کالا بوسيله کشنده (جاده‌اي) و کمترين آن بواسطه حمل با کشتي است. اما در مقايسه اعداد جدول مذکور نکات زير مي‌بايست مورد توجه واقع گردد:
- صرفاً پارامتر مصرف سوخت در تعيين روش حمل و نقل موثر نبوده و ساير عوامل مانند امنيت کالا، سرعت حمل و ... که در ابتداي گزارش آورده شده نيز مي‌بايست مد نظر قرار گيرد.
- تعداد کانتينر حمل شده توسط قطار و کشتي در تعيين ميزان بهره‌وري روش‌هاي حمل و نقل موثر است.
- در حمل و نقل ريلي تعداد لکوموتيو و نوع لوکوموتيو در تعيين ميزان بهره‌وري موثر است.
- براي يک قياس درست بين روش‌هاي حمل و نقل يک قطار مي‌بايست حداقل 25 کانتينر و کشتي 297 کانتينر حمل کند.
زمانيکه بيشترين ظرفيت حمل را براي هر روش حمل و نقل در نظر بگيريم (بطور مثال 550 کانتينر در کشتي، 40 کانتينر در قطار و يک کانتينر در کشنده) منظر مصرف سوخت و انتشار دي اکسيد کربن حمل و نقل با کشتي کمي با صرفه تر از حمل و نقل با قطار و بصورت محسوس‌تري با صرفه‌تر از حمل و نقل جاده‌اي است. در حقيقت حمل بار در روش دريايي و ريلي دو برابر حمل و نقل جاده‌اي باصرفه‌تر است.
نمودار شماره چهار نيز ميزان تغييرات انواع روش هاي حمل و نقل در مدت زماني 1995 تا 2017 در اتحاديه اروپا را نشان مي‌دهد که در آن بضوح سهم بيشتر حمل و نقل جاده اي مشخص است.
نتیجه گیری
براساس بررسی های صورت گرفته جهت حمل بار استفاده از همه مدهای حمل و نقل ضروی است در حال حاضر عمده جابجایی بار از طریق جاده انجام می شود و نکات ذیل دراین خصوص قابل تامل است:
- در مسافت های تا 750 کیلومتر، حمل بار از طریق جاده در اولویت می باشد.
- مسافت های بین 750 تا 1500 کیلومتر حمل بار با ریل در اولویت می باشد.
- برای مسافت های بیشتر از 1500 کیلومتر توجیه اقتصادی حمل دریایی بالاتر است.
- برای خرده بار سبک تا پیمایش 800 کیلومتر جاده در اولویت است ولی باری پیمایش های بالاتر ترکیب جاده و ریل توصیه می شود.
- برای کالای مصرفی و کارخانه ای با وزن متوسط، از پیمایش 800 کیلومتر به بالا ترکیب جاده و ریل توصیه می شود.
- برای کالاهای عمده سنگین برای پیمایش بالای 800 کیلومتر به بالا ریل و دریا توصیه می شود.
- با افزايش ارزش کالا روش حمل و نقل به سمت حمل ونقل جاده اي و هوايي تغيير می کند و براي کالا هایی با ارزش پايينتر ريلي و دريايي در الویت است.
- کمترين ميزان انتشار دي اکسيد کربن به ازاي جابجايي يک کيلومتر بار مربوط به حمل و نقل دريايي با بار 200 هزار تن وزن مرده (Deadweight-Tone) و بيشترين انتشار نيز براي هواپيماي مي باشد.
نمودار شماره پنج نشان مي دهد که بر اساس سه فاکتور ارزش کالا، وزن کالا و وزن به مسافت چه روشي بيشترين استفاده را داشته است. البته که تقاضا حمل بار نيز در اين آمار تاثير گذار است. آمار نشان مي دهد استفاده از کاميون بيشترين توجيه را در حمل بار بر اساس اين سه فاکتور داشته است.
نمودار شماره پنج: سهم استفاده از روش هاي حمل و نقل براساس ارزش کالا، وزن و فاکتور وزن -مسافت
