«تضمین می‌دهم که وزارت نفت از شرکت‌های دانش‌بنیان تمام قد حمایت کند.» این جمله جواد اوجی، وزیر نفت، در حاشیه مراسم امضای چهار تفاهم‌نامه و قرارداد شرکت‌های تابع شرکت ملی نفت ایران با جهاد دانشگاهی بود که روز دوشنبه (ششم دی‌ماه)، در سالن نمایشگاه‌های بوستان گفت‌وگوی تهران، در حاشیه بازدید وزیر نفت از نمایشگاه دستاوردهای جهاد دانشگاهی امضا شد.

در این آیین شرکت ملی حفاری ایران و جهاد دانشگاهی تفاهم‌نامه امکان‌سنجی و برنامه‌ریزی بازسازی و تعمیرات اساسی و تأمین تجهیزات را بر اساس شرایط دستگاه‌های حفاری و اعلام نیاز امضا کرند. پروژه‌ای که بنا دارد ۳۰ دستگاه دکل حفاری را با قراردادی به ارزش ۱۰۰ میلیون یورو، برای تعمیر به جهاد دانشگاهی بسپارد. با توجه به دوره پنج ساله این تفاهم‌نامه، هرسال ۶ دستگاه حفاری به‌دست متخصصان جهاد دانشگاهی تعمیر می‌شود که به گفته محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی حفاری ایران، جدای از اینکه می‌تواند به ارتقای توان مهندسی تعمیرات کشور بینجامد، اشتغال مناسب و پایدار را برای جوانان ایرانی به‌دنبال دارد.

جهاد دانشگاهی قراردادهای زیادی با ملی حفاری داشته است، موتورهای درون‌چاهی و فیلترهای مربوط به موتورهای کاترپیلار از جمله این همکاری‌ها بوده‌اند؛ اینها را حمیدرضا گلپایگانی، مدیرعامل شرکت ملی حفاری ایران در حاشیه امضای این قرارداد گفت. وی معتقد است قرارداد اخیر با جهاد دانشگاهی می‌تواند به افزایش راندمان ناوگان حفاری این شرکت، همچنین افزایش ایمنی تجهیزات بینجامد که سرانجام به رضایت بیشتر کارفرمایان منجر می‌شود.

اما مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد این قرارداد باید در نظر داشت این است که کل دستگاه‌های شرکت ملی حفاری در بخش خشکی و دریایی حدود ۷۰ دستگاه است که با قرارداد تعمیر ۳۰ دستگاه، کمی کمتر از نیمی از دستگاه‌های ناوگان حفاری این شرکت در مدت پنج سال تعمیر و نوسازی می‌شود که مزایای انجام چنین اقدامی قابل‌انکار نیست. این نکته آنجا اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم بیشتر از ۷۰ درصد خدمات مورد نیاز حفاری برای شرکت‌های نفتی در کشور را شرکت ملی حفاری ایران انجام می‌دهد.

پروژه‌ای برای گلوگاه تولید نفت

البته به‌کارگیری دانش به صنعت حفاری محدود نمی‌شود و آن‌طور که وزیر نفت در مراسم روز دوشنبه تأکید داشت، وزارت نفت در همه حوزه‌های بالادست و پایین‌دست، نیازهایی برای شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و شرکت‌های پژوهشی دارد. بر همین اساس بود که امضای قرارداد خرید خدمات فرآورش نفت خام با استفاده از تجهیزات فرآورش سریع احداث کارخانه‌ای به روش ساخت، مالکیت و بهره‌برداری به ارزش ۷۱ میلیون دلار را مهم‌ترین مورد از تفاهم‌ها و قراردادهای چهارگانه با جهاد دانشگاهی برشمرد و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نیز از اختصاص زمین برای احداث این مرکز فرآورش در منطقه میدان آزادگان جنوبی درست از لحظه امضای این قرارداد خبر داد.

این قرارداد در مدت چهار سال و سه ماه اجرایی می‌شود و اهمیت آن را زمانی درک می‌کنیم که بدانیم حفاری و استخراج نفت از دل زمین کمترین زمان را در یک زنجیره پروژه حفاری، استخراج، فرآورش و انتقال تشکیل می‌دهد و با اجرایی شدن طرح‌های کارخانه‌های فرآورش سریع‌الاحداث و بومی شدن آنها در کشور، امید می‌رود طرح‌های توسعه‌ای به‌منظور افزایش تولید نفت خام کشور تسریع شوند.

به‌ویژه در منطقه آزادگان جنوبی، نبود یک واحد فرآورش و نمک‌زدایی در طول هفت تا هشت سال گذشته به تأخیر در توسعه منجر شده است و این میدان هم‌اکنون برای فرآورش نفت فوق‌سنگین خود مجبور به استفاده از ظرفیت دیگر واحدهای فرآورشی منطقه است که افزون بر عقب ماندن از توسعه، به استهلاک دیگر واحدها (به‌دلیل فرآورش نفت سنگین‌تر از استاندارد خود) منجر می‌شود.

در سال‌های اخیر وزارت نفت با به‌کارگیری واحدهای فرآورش سیار سریع‌الاحداث اجاره‌ای از شرکت‌های اروپایی تلاش داشته است این خلأ را پر کند، اما به‌دلیل مسائل تحریمی ادامه اجاره این واحدها با تردیدهایی همراه بود.

با ورود جهاد دانشگاهی، شرکت‌های دانش‌بنیان و پژوهش‌محور به این حوزه می‌توان امید داشت که معضل معطلی طرح‌های توسعه‌ای به‌دلیل نبود واحدهای فرآورشی تا حد بسیاری رفع شود.

با همه موارد گفته‌شده، جمله اوجی، وزیر نفت مبنی بر اینکه میدان مشترک آزادگان گلوگاه تولید نفت است و این قرارداد بیشترین اهمیت را در میان دیگر قراردادها با جهاد دانشگاهی دارد، چیزی جز واقعیت نیست.

پاکسازی پساب قشم با روشی بیولوژیک

تفاهم‌نامه انجام خدمات مشاوره تصفیه پساب صنعتی واحد بهره‌برداری نفت قشم به‌منظور تخلیه به محیط پذیرنده بر اساس استانداردهای ملی کشور با استفاده از روش‌های ترکیبی و بیولوژیکی را که بین شرکت نفت فلات قاره ایران و جهاد دانشگاهی به امضا رسید می‌توان از این منظر حائز اهمیت دانست که اثرات زیست‌محیطی ناشی از صنعت نفت را کاهش چشمگیری می‌دهد. از همین رو مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در توضیح این تفاهم‌نامه گفت: تصفیه پساب‌های صنعتی اهمیت زیست محیطی دارد و اجرای این تفاهم‌نامه استفاده بهینه از آب‌های در گردش صنعتی را به‌دنبال دارد و می‌توان آب تصفیه‌شده را در بخش کشاورزی استفاده کرد. این قرارداد در جزیره هنگام و در منطقه عملیاتی قشم اجرا می‌شود و ارزش آن ۱۶ میلیارد تومان است و اجرای آن ۱۲ ماه زمان می‌برد.

پساب‌های صنعتی همواره جزو دغدغه‌های صنعت نفت بوده است و به گفته علیرضا مهدی‌زاده، مدیرعامل شرکت نفت فلات قاره ایران، «روش‌های مختلفی همواره برای تصفیه این پساب‌ها به‌کار گرفته می‌شده، اما جهاد دانشگاهی در این حوزه تکنولوژی جدیدی مبتنی بر استفاده از فناوری بیولوژیک، در کنار فناوری‌های شیمیایی و فیزیکی، ارائه کرده است. همکاران ما این فناوری را در مورد یک بشکه نفت به‌کار بسته‌اند و نتایج خوبی از آن حاصل شده است و با آزمون این روش برای ۴۰۰ بشکه پساب در صورت دریافت نتایج مطلوب قرارداد به‌کارگیری این فناوری با جهاد دانشگاهی به امضا می‌رسد.»

اجرای این پروژه در منطقه عملیاتی قشم، در جزیره هنگام اهمیت آن را در این منطقه آزاد گردشگری که هرروز پذیرای جمعیت توریستی است، دوچندان می‌کند، ضمن آنکه بعد از اجرا در این جزیره می‌تواند برای سایر مناطق عملیاتی مانند خارک، سیری، لاوان و بهرگان نیز به‌کار گرفته شود.

ورود ایران به باشگاه اختصاصی تولید کلاف لوله مغزی سیار

از مجموعه چهارگانه توافق‌ها و تفاهم‌هایی که روز دوشنبه بین جهاد دانشگاهی و شرکت‌های تابع شرکت ملی نفت ایران امضا شد، سرانجام باید از قرارداد تولید و تأمین ۵۰ رول کلاف لوله مغزی سیار یاد کرد؛ قراردادی که بین جهاد دانشگاهی و مدیریت کالای شرکت ملی نفت ایران با ارزش ۴ میلیون و ۷۲۰ هزار یورو به امضا رسید و مدت اجرای آن دو سال است. نهضت ساخت کالای داخلی و حمایت از تولید ایرانی چند سالی است که در کشور قوت گرفته است.

ساخت ۱۰ قلم کالای پرکاربرد صنعت نفت را شاید بتوان نقطه عطف این نهضت برشمرد، اما لازمه تقویت و رقابتی شدن کالای ایرانی در بازار جهانی، تلفیق آن با دانش روزآمد دنیاست. دانشی که شرکت‌های پژوهشی و دانش‌بنیان در به‌دست آوردن آن گام‌های بلندی برداشته‌اند.

بی‌شک همه سازندگان ایرانی دسترسی راحتی به این دانش ندارند، اما تقارب آنها با شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به‌طور قطع نتایج مطلوبی را در پی دارد؛ موضوعی که کرامت‌اله افخمی، مدیر پشتیبانی ساخت و تأمین کالای شرکت ملی نفت ایران نیز به آن اشاره کرد و گفت: «اجرای این قرارداد منجر به تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و قطع وابستگی به خارج از کشور می‌شود.

کلاف لوله مغزی سیار در صنعت حفاری نفت و گاز کاربرد دارد و در کنار جلوگیری از خروج ارز از کشور با بومی‌سازی آن، می‌توان به‌کارگیری ظرفیت خالی شرکت‌های لوله‌ساز را نیز دنبال کرد که تولید آن و فرآیند استانداردسازی این کارخانه‌های لوله‌سازی، می‌تواند اشتغال بسیاری را برای کشور به ارمغان بیاورد.»

ضمن آنکه کاربرد این تجهیز در صنعت حفاری می‌تواند فرآیند احیای چاه را تسهیل کند و هزینه‌های آن را کاهش دهد که در نتیجه می‌توان به احیای چاه‌های مرده و کم‌بازده و حفظ و افزایش توان تولید در کشور امیدوار بود.

به گفته افخمی، دانش فنی تولید این تجهیز پیش از این در اختیار چند شرکت محدود آمریکایی، کانادایی، اروپایی و چینی بوده است و ایران نخستین کشور خاورمیانه به‌شمار می‌رود که پا به باشگاه تولیدکنندگان این تجهیز می‌گذارد.

بر اساس استاندارد API 5S , 5C7 هر کلاف لوله مغزی پس از ۱۰۰ هزار فوت عملیات در چاه باید جایگزین شود. با در نظر گرفتن دو عملیات رانش در هرماه از سوی هر دستگاه لوله مغزی سیار و تعداد ۲۱ دستگاه لوله مغزی سیار تحت مالکیت شرکت‌های تابع نفت (ملی حفاری ایران، مناطق نفت‌خیز جنوب و نفت فلات قاره) سالانه حدود ۶۳ کلاف لوله مغزی سیار نیاز است. با وجود حدود ۲۰ دستگاه لوله مغزی سیار شرکت‌های سرویس‌دهنده خصوصی در مجموع تعداد کلاف مورد نیاز در سال، حدود ۱۲۰ کلاف پیش‌بینی می‌شود. صرفه‌جویی ارزی مستقیم حاصل از ساخت داخل این قرارداد در مقایسه با خرید خارجی از برندهای آمریکایی و اروپایی در شرایط تحریم حدود ۳ میلیون دلار و در صورت تأمین کامل ۱۲۰ رول نیاز سالانه صنعت نفت بالغ بر ۶ میلیون دلار خواهد بود.

مسیر طولانی دانشی شدن صنعت نفت

اگرچه اینها تنها بخشی از نیازهای صنعت نفت است که راه خود را از مسیر دانش باز می‌کنند، همین چهار مورد به گفته خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، ۲۷۵ میلیون دلار و ۱۶ میلیارد تومان قرارداد را به‌دنبال داشته است که عدد امیدوارکننده‌ای برای پیوند صنعت و دانشگاه به‌شمار می‌رود.

اما قرار نیست مسیر به همین‌جا ختم شود و وزیر نفت هم از تحول در این حوزه خبر داد و گفت به‌زودی فراخوانی برای اعلام نیازهای صنعت نفت اعلام می‌شود که صنایع در بخش بالادست و نیز پایین‌دست را شامل می‌شود. چاه‌های کم‌بازده که به گفته اوجی از دغدغه‌های اصلی وزارت نفت است، می‌تواند سکویی برای پرتاب تعامل صنعت نفت و دانشگاه به سوی بالاترین سطوح باشد. به گفته وزیر نفت از مجموعه ۵ هزار و ۵۰۰ حلقه چاه در میدان‌های نفت و گاز کشور، بیش از ۷۰۰ مورد کم‌بازده شده‌اند که افت تولید را در کشور به‌دنبال داشته است. حالا با تقارب صنعت و دانشگاه می‌توان به بازگشت به دوران درخشان تولید امیدوار بود.

ضمن آنکه قرار نیست در این مسیر شرکت‌های پژوهشی تنها باشند، جدا از اینکه در سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به استفاده از ظرفیت شرکت‌های فناور و نوآور شده است. در دولت سیزدهم، وزارت نفت بنا دارد امکانات پژوهشی خود را در اختیار این شرکت‌ها قرار دهد. آن‌طور که خجسته‌مهر، معاون وزیر نفت گفته است، به‌زودی از کل ظرفیت پژوهشی و فناور وزارت نفت، از پارک نوآوری گرفته تا پژوهشگاه و دانشگاه صنعت نفت، برای حمایت از شرکت‌های نوآور و فناور استفاده می‌شود.

به این ترتیب به گفته مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، شرکت‌های فناور و پژوهشی می‌توانند در همکاری با شرکت‌های خدمات چاه، به‌منظور فعال کردن چاه‌های کم‌بازده و متوقف‌شده همکاری کنند و با طراحی مدلی قراردادی، از محل بهره‌مندی اقتصادی حاصل از افزایش تولید چاه‌ها، خدمات شرکت‌های فناور جبران می‌شود.

همان‌طور که گفته شد، زمینه همکاری شرکت‌های فناور و نوآور به یک یا چند مورد محدود نمی‌شود و در همه جای صنعت نفت می‌توان از آن بهره گرفت؛ ورود ایران به دایره تولیدکنندگان گاز ارزشمند هلیوم، از مهم‌ترین این بخش‌ها است. در حال حاضر آمریکا با تولید ۷۴ میلیون مترمکعب در سال، رتبه نخست و قطر با تولید ۴۵ میلیون مترمکعب در سال؛ دومین تولیدکننده این گاز طبیعی به‌شمار می‌رود.

جالب آنجاست که ایران در همسایگی قطر هیچ برداشت هلیومی از میدان مشترک پارس جنوبی ندارد. درواقع به دلیل نبود تکنولوژی جداسازی هلیوم از گاز طبیعی، ایران از هلیوم این مخزن که ۲۸ درصد ذخایر اثبات‌شده هلیوم در جهان را در خود جای داده، محروم مانده است.

حالا با افزایش قیمت هلیوم در بازارهای جهانی به دلیل محدود بودن منابع آن، باید در این عرصه قدم نهاد و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران هم به همکاری با شرکت‌های فناور برای برداشت این گاز ارزشمند اشاره کرده است. از طرفی پژوهشگاه صنعت نفت نیز روز چهاردهم آذرماه از تصویب بررسی و ارزیابی فناوری‌های برداشت هلیوم با هدف ارائه راهکار به شرکت ملی گاز ایران در شورای پژوهشی این پژوهشگاه خبر داد.

اگرچه تلاش‌ها برای تلفیق دانش و صنعت هنوز گام‌های بلند بسیاری را تا بلوغ می‌طلبد، اما وزارت نفت نشان داده است که عزم جدی برای افتادن بر ریل این مسیر دارد.