نویسندگان :عقیل براتی-محمد علی مانیان
(به مناسبت فرا رسیدن اول خرداد روز ملی بهره وری و بهینه سازی مصرف )
تعاریف مختلفی از بهره وری وجود دارد اما اجمالاً بهره وری در ادبیات پژوهش و فناوری به معنای بازدهی یا راندمان می باشد. در افزایش بهره‌وری نیز الزاماً در پی آن نیستیم که مصرف را کاهش دهیم و "بهینه سازی مصرف" مورد توجه قرار می گیرد.
کیفیت زندگی افراد، رفاه و سلامت هر جامعه با بهره وری در آن جامعه رابطه مستقیم دارد. بهره وری در یک جامعه، سطح زندگی مردم را بدون بالا بردن هزینه‌ها و سختی کار افزایش می دهد. هدف از بهره وری، دست یابی به مقاصدی است که نیازهای مادی و معنوی انسان را بر آورده نموده و زندگی بهتری برای او فراهم می کند. امروزه به دلیل شدت نیاز به بازسازی اقتصادی و استفاده مفید از عوامل تولید، مفهوم بهره‌وری بیشتر درباره مسائل اقتصادی و تولیدی به کار گرفته می شود.
دو مؤلفه مهم بهره وری عبارتند از: کارآیی و اثربخشی. کارآیی را می توان درست انجام دادن کار و اثربخشی را کار درست انجام دادن قلمداد کرد. پیشینه بهره وری به دورانی بسیار کهن بازمی گردد؛ به گونه ای که با انسان و استعدادها و توانایی های او گره خورده است. در قرن هجدهم میلادی برای نخستین بار واژه بهره وری مطرح شد و پس از آن، سازمان ها و جنبش های مستقل در زمینه آن به مطالعه و پژوهش پرداختند. سپس در اروپا، آژانس بهره وری اروپا (EPA) و در آسیا سازمان بهره وری آسیایی (APO) تشکیل شد. نهادهای ملی بسیاری نیز در کشورهای مختلف با ماموریت های مرتبط با بهره وری و کاهش مصرف تعریف شده اند که در ایران، شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت نماد توجه حاکمیت به موضوع بهره‌وری در حوزه انرژی است.
پیچیدگی موضوع و چالش، از آنجا شروع می شود که در عین بهینه سازی مصرف (به عنوان مثال مصرف انرژی)، مطلوب نیست که "بهره" ای که از انجام یک فرآیند محقق می شود کاهش یابد. به عنوان مثال در بخش مصرف انرژی برای گرمایش ساختمان، نمی بایست از محدوده دمای آسایش خارج شویم و در حقیقت لازم است با حفظ شرایط مطلوب، مصرف را بهینه نماییم. در چنین وضعیتی است که نیاز به شناسایی، آینده‌پژوهی و دستیابی به دانش فنی فناوری‌های انرژی کارآمد نمایان می‌گردد. در حقیقت نقطه شروع بسیاری از پژوهش‌ها، چالش‌ها است و در مسیر بی‌پایان ارتقاء بهره‌وری، دائما با چالش‌هایی مانند نمونه‌ای که مثال زده شد مواجه خواهیم بود. حال، زمانیکه از موقعیت‌های با سطح فناوری پایین‌تر و ساده‌تر فاصله می‌گیریم و به حیطه چالش‌های پیچیده بهره‌وری صنعتی خصوصا صنعت نفت، وارد می‌شویم، ضرروت وجود یک نظام اثربخش پژوهش و فناوری بیشتر احساس می‌شود. چنین پژوهش‌هایی زمینه شکل‌گیری اقتصاد دانش بنیان را فراهم می‌نماید و با حفظ بهره‌وری، زمینه‌ساز خوداتکایی و پایداری جامعه می‌شود.
در زمان مواجه با چالش های بهره وری، اگر زیرساخت ها و دانش پایه لازم در کشور وجود داشته باشد، پژوهش مربوطه بر اساس تولید علم و فناوری به صورت درونزا در کشور طراحی می‌گردد و در غیر این صورت، پس از شناخت فناوری ای که پاسخگوی نیاز مربوطه در زمینه بهینه‌سازی مصرف باشد، انتقال و بومی‌سازی آن فناوری در دستور کار پژوهشی قرار می گیرد.
در ایران، با هدف افزایش بهره‌وری و بهینه سازی مصرف انرژی، سیاست های مختلفی از جمله سیاست های قیمتی و غیر قیمتی بکار گرفته می‌شود. در چنین سیاستهایی نیز نقش پژوهش بارز می باشد. در سیاستهای قیمتی به ویژه در شرایط پیچیده و شکننده اقتصادی نقش پژوهش های اجتماعی و اقتصادی قبل از تحولات قیمتی بسیار تعیین کننده است. همچنین در سیاست های غیر قیمتی، همچون آموزش و فرهنگسازی که همیشه در اولویت های کاری شرکت بهینه سازی مصرف سوخت بوده است، پژوهش نقشی موثر ایفا کرده است. حیطه دیگری که موجب اثربخشی سیاست های غیر قیمتی می گردد، در دسترس بودن فناوری هایی با بهره‌وری انرژی بالا با قیمت مناسب برای مصرف کنندگان می‌باشد. در حقیقت در صورت وجود این دسترسی، بدون تغییر قیمت (یا تنها با برخی تنظیمات ترجیحی تعرفه‌ای برای فناوری‌های مورد نظر)، شاهد نیل به بهینه شدن مصرف در سطح جامعه خواهیم بود.
در پایان به نمونه ای از چنین فناوری هایی که توسط شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت، در بستر پژوهش و با هدف بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف، شکل گرفته است اشاره می نماییم. طرح پژوهشی دستیابی به دانش فنی و بومی سازی سامانه تولید همزمان برق و حرارت در مقیاس میکرو بر پایه فناوری موتور گازسوز، در سال 1397 پایان یافت و در بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز و پتروشیمی رونمایی شد. یکی از مهمترین اهداف این طرح، افزایش بازده (بهره وری) بوده است که خوشبختانه در تراز جهانی و فراتر از هدفگذاری اولیه، با بازدهی 91% محقق گردید. چنین پژوهش هایی فقط با همکاری موثر و هدفمند نهادهای حاکمیتی، مراکز تحقیقاتی و صنعتی موفق خواهند بود، همانگونه که این همکاری، در طرح مذکور شکل گرفت. با توجه به موفقیت این طرح، موضوع تجاری سازی آن نیز در دستور کار قرار گرفته است و امید می رود در سال "رونق تولید"، تولید و عرضه این فناوری به جامعه، سهمی در بهبود بهره وری و بهینه سازی مصرف سوخت داشته باشد.
عقیل براتی-محمد علی مانیان
