درحالی‌که دنیا هنوز از تبعات ناشی از همه‌گیری کرونا و ناامنی‌های حاصل از آن رهایی نیافته، تنها در بازه زمانی یک ماه گذشته جهان شاهد حوادث اقلیمی فاجعه‌باری بوده که به فاصله زمانی کوتاهی از یکدیگر در سراسر جهان تکرار شده و بر گستره ناامنی‌های سراسر گیتی افزوده است.
سیل ویرانگر در آلمان، بلژیک و هلند با بیش از ۲۰۰ کشته و بیش از ۷۰ تن ناپدید، آتش‌سوزی در کالیفرنیا که منجر به خاکستر شدن ۱۲۰ هزار هکتار از جنگل‌های این ایالت و ناامنی انسانی و ترک خانه‌ها توسط ساکنان شده، بارش میانگین یک‌ساله تنها در ۲۴ ساعت در چین و سیل ویرانگر در این کشور با دستکم ۱۳۶ قربانی، وقوع سیل در هند و مکزیک، آتش‌سوزی وسیع در جنگل‌های جنوب شرق کشور ترکیه و ثبت دماهای بی‌سابقه در برخی شهرهای کانادا و آتش‌سوزی در برخی مناطق غربی این کشور؛ به همه این موارد باید آتش‌سورزی جنگل‌های سیبری و افزایش دما در روسیه را نیز افزود. در این شرایط با توجه به گزارش نهادها و چهره‌های سرشناس محیط‌زیست این پرسش مطرح می‌شود که آیا تغییرات اقلیمی وارد مرحله تازه‌ای شده است؟
همه این حوادث پیش‌بینی‌پذیر بوده‌اند. دانشمندان و اقلیم‌شناسان دستکم در طول دو دهه گذشته بارها نسبت به وقوع فجایع تشدیدشده اقلیمی هشدار داده‌اند. حدود دو سال پیش ۱۱ هزار دانشمند و کارشناس از ۱۵۳ کشور دنیا کنار هم گرد آمده و اعلام کردند جهان با وضعیت اضطراری اقلیمی مواجه است. حالا همان گروه پژوهشی پس از گذشت دو سال، هشدار می‌دهند که «نشانه‌های حیاتی» زمین رو به زوال و افول گذاشته است. دانشمندان در ارزیابی جدید خود نوشته‌اند: «از سال ۲۰۱۹ تا سال ۲۰۲۱ شاهد افزایش بی‌سابقه فجایع مرتبط با تغییرات اقلیمی بوده‌ایم که شامل امواج گرمای بی‌سابقه و آتش‌سوزی‌های گسترده، توفان‌های خارق‌العاده و گربادهای ویرانگر است.» در همین حال، سطوح دی‌اکسید کربن در جو زمین به میزان بی‌سابقه جدیدی رسیده و تعداد دام‌های موجود در زمین از ۴ میلیارد راس عبور کرده است که خارج از توان اکولوژیکی زمین است.
از سوی دیگر هیئت بینادولتی تغییرات آب‌وهوایی[۱]، برای تهیه گزارشی توسط ۲۸۴ نویسنده‌ی کارشناس، نشستی از راه دور تشکیل داده است. هیئت بینادولتی تغییرات اقلیمی یکی از نهادهای وابسته سازمان ملل متحد است که در سال ۱۹۸۸ توسط برنامه محیط زیست و سازمان هواشناسی ملل متحد با هدف ارزیابی علمی دوره‌ای وضعیت آب‌وهوایی جهان و ارائه گزارش به رهبران سیاسی درباره تغییرات اقلیمی، تاثیرات و مخاطرات آن و همچنین راهبردهای سازگاری و کاهش اثر تشکیل شد. گزارش‌های پیشین این هیئت همواره حاکی از افزایش سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای و وخیم‌تر شدن وضعیت اقلیمی جهان است. با توجه به وقفه کوتاه‌مدت تولید گازهای گلخانه‌ای به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، انتظار می‌رود گزارش این هیئت همچون گذشته بر وضعیت وخیم آب‌وهوایی تاکید دارد.
«روز تخطی زمین»[۲] در سال جاری حدود ۵ ماه زودتر سر سیده؛ این امر گواه دیگری است از وضعیت یک فروپاشی. روز تخطی زمین عنوانی است برای روزی که تمام منابع تجدیدپذیر زمین برای مصرف یک سال ساکنان آن به پایان می‌رسد. اندیشکده «شبکه ردپای جهانی»[۳] هر سال روزی را به‌عنوان روز تخطی زمین مشخص می‌کند تا کاهش فزاینده سطح منابع طبیعیِ تجدیدپذیر زمین را به دلیل مصرف بی‌رویه و فعالیت‌های انسانی که بر توان بازیابی زمین تاثیر مستقیم دارد، مشخص کند. از سال ۱۹۸۶ که اندیشکده «شبکه ردپای جهانی» کار تعیین روز تخطی زمین را آغاز کرد، این روز هربار جلوتر آمده و امسال برای نخستین بار از زمان آغاز چنین رویه‌ای، این روز تا ماه ژوئیه پیش آمده. آخرین بار پیش از دهه ۱۹۷۰ بود که میزان مصرف بشر با میزان منابع تجدیدپذیر قابل مصرف زمین تقریباً برابر می‌شد. ردپای کربنی تنها به دلیل فعالیت‌هایی که به انتشار گاز دی‌اکسید کربن و دیگر گازهای گلخانه‌ای در جو می‌انجامند، اکنون ۶۰ درصد کل ردپای بوم‌شناختی جهانی را شکل می‌دهد.
با توجه به هشدارها و گزارش‌های متعدد نهادهای پژوهشی محیط‌زیستی، چهره‌های سرشناش و کارشناسان این حوزه، جهان کنونی وارد مرحله جدیدی از تجربه تغییرات آب‌وهوایی شده و در بسیاری موارد در نقطه بی‌بازگشت قرار گرفته. با این حال برخی کارشناسان بر این باورند هنوز بارقه‌های امید وجود دارد؛ سبک زندگی بشر و خودخواهی او برای داشتن رفاه همه‌جانبه در کنار بی‌توجهی سیاستمداران و رهبران جهان به وضعیت فروپاشی محیط‌زیستی مسبب چنین وضعیتی است، در چنین شرایطی تنها راه نجات، آگاهی‌رسانی جمعی درباره مخاطرات تغییرات اقلیمی و صحبت کردن درباره راه‌ها و اقدامات فردی و جمعی است که می‌تواند اثرگذار باشد؛ ادامه پافشاری بر سبک زندگی کنونی و هراس از تغییر بنیادین در این شیوه گریبانگیر جامعه بین‌الملل خواهد شد. درسی که از همه‌گیری ویروس کرونا می‌آموزیم آن است که این تغییر نباید تنها در بخش مصرف انرژی برای بخش حمل و نقل باشد، بلکه ساختارهای حمل و نقل به کلی نیازمند تغییر بنیادین و زیربنایی هستند. این تغییر شامل حذف سوخت‌های فسیلی است. تغییر رژیم غذایی، محافظت همه‌جانبه از زیست‌بوم‌های طبیعی و اختصاص بودجه‌های کلان برای ترمیم و احیای این زیست‌بوم‌ها از جمله آمازون، افزایش مالیات بر کربن و حذف سریع گازهای گلخانه‌ای، از جمله راهکارهای لازم برای جلوگیری از فروپاشی یکپارچه محیط‌زیستی در کنار آگاهی‌رسانی فردی و جمعی است.
دلیله رحیمی آشتیانی
کارشناس ارشد روابط بین‌الملل و کنشگر محیط‌زیست
