افزایش صادرات غیر نفتی و کاهش وابستگی به نفت در طول سالیان گذشته یکی از هدف‌های اصلی سیاست اقتصادی کشور بوده است. با توجه به شرایط کنونی کشور، دولتمردان باید بیش از پیش، هر فرصتی را برای توسعه صادرات غیرنفتی مغتنم شمارند، زیراکه این سیاست ضمن ایجاد راه حلی سیاسی در راستای پیشبرد اهداف دولت، با تقویت نظام ارزآوری، زمینه ایجاد اشتغال را نیز در اولویت و اهمیتی ویژه قرار خواهد داد.
چنانکه مقام معظم رهبری در این باره همواره طی سه دهه گذشته نسبت به ضرورت توجه و تحقق آن تاکید داشته‌اند. حال این سؤال مطرح می‌شود که چه مسائل و مشکلاتی در مسیر توسعه صادرات غیر نفتی وجود دارد و چگونه می‌توان مشکلات را بر طرف کرد؟
بر اساس اهمیت این موضوع شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی (شانا) میزگردی با این عنوان «صادرات غیر نفتی؛ چالش‌ها و راهکارها» با حضور اسماعیل قادری فر، مدیرکل دفتر تجاری‌سازی فناوری معاونت ریاست جمهوری، حمیدرضا صالحی، عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون انرژی اتاق تهران و دبیر کل فدراسیون توسعه صادرات انرژی و صنایع وابسته و روح ال... آهنگران، دبیر انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران برگزار کرده است که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید:
• مقام معظم رهبری در سه دهه گذشته به توسعه صادرات غیرنفتی تاکید کرده‌اند و از آن به‌عنوان آرزوی واقعی خود نام می‌برند، حال پرسش اینجاست؛ دولت به‌عنوان متولی این سیاست با توجه به تذکرات اکید رهبر معظم انقلاب اسلامی در زمینه توجه به صادرات غیرنفتی و سامان اقتصاد کشور باوجود داشتن نقشه راه روشن تا چه اندازه موفق عمل کرده است؟
• آهنگران
میزگرد صادرات غیرنفتی 3
بیش از یک دهه است که بحث صادرات غیر نفتی مورد توجه مدیران بلند پایه کشور قرار گرفته و در سند چشم‌انداز ٢٠ ساله نیز ذکر شده تا پایان افق ١٤٠٤ باید به برابری صادرات نفتی با غیر نفتی دست یابیم، اما متاسفانه شاهد هستیم که بدون احتساب میعانات گازی و پتروشیمی رشد قابل توجهی در صادرات غیر نفتی نداشته‌ایم.
اکنون صادرات غیرنفتی در عرصه اقتصادی ایران مهره گمشده است که اقتصاد سیاست‌زده کشورمان از آن رنج می‌برد در عین حال نمی‌توان صادرات نفتی را از مسائل اقتصادی جدا کرد، زیرا رکود و تورم در حوزه صادرات تأثیری بسزا دارند.
از قرن بیستم به بعد صادرات کالا از شیوه متداول خود خارج شد و به سمت صادرات فناوری، خدمات و ... روی آورد. اما در ایران شاهد هستیم که به دلیل نیاز مبرم به محصولات کشاورزی در داخل، روی صادرات تمرکز می‌شود، حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا این اقدام برای کشور ارزش‌افزوده دارد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت؛ نخستین گام در صادرات غیرنفتی دسته‌بندی کردن آن‌هاست که چه کالاها و خدماتی در موضوع صادرات برای کشور دارای ارزش‌افزوده بوده است. در گذشته یک تجربه تلخ در موضوع صادرات داشتیم که سبب به خطر افتادن بازار صادرات ایران شد و آن صادر کردن محصولات کشاورزی بدون کیفیت مناسب بود، همچنین در حوزه خلیج‌فارس نیز برخی از کالای بازرگانان کشور دارای کیفیت مناسبی نیستند و برندهای ایرانی نمی‌توانند در آنجا فعالیت داشته باشند.
به نظر می‌رسد در سال ٩٥ فضای اقتصادی کشور سایه بسیار سنگینی بر موضوع صادرات انداخته و صادرات تجهیزات نفتی پایین‌ترین نرخ را در طول ١٠ سال گذشته به خود اختصاص داده است، از این‌رو باید دلایل را واکاوی کرد.
• صالحی:
به دلیل جمعیت زیاد کشور و ظرفیت‌های جغرافیایی که داریم و تحولاتی که پس از انقلاب اسلامی رخ داد باید رویکرد صادرات غیرنفتی را تغییر می‌دادیم اما تا به امروز نظر مدافعان واردات بر مدافعان صادرات حاکم بوده است و دولت‌ها نیز سعی داشته‌اند برای نشان دادن وضع مناسب اقتصادی کشور با فروش نفت، قیمت ارز را پایین نگه‌دارند.
افق چشم‌انداز ٢٠ ساله یک سند بالادستی بسیار درستی بود که از سوی مقام معظم رهبری بر آن تاکید شده است و نباید اهمیت آن هیچگاه فراموش شود و باید مطالعه دقیقی در این باره صورت گیرد. در یکی از بندهای سند آمده است که ٨٠ درصد درآمدهای کشور تا سال ١٤٠٤ از طریق صادرات غیرنفتی تأمین شود که در این مقدار میعانات گازی، پتروشیمی، کالاهای صنعتی و خدمات فنی و مهندسی در نظر گرفته شده است.
کشوری که می‌خواهد برای ٧٠ میلیون نفر شغل ایجاد کند و با همسایه‌های خود رابطه خوب اقتصادی و امنیتی برقرار کند، الزامی جز صادرات ندارد، زیرا یکی از پیشران‌های رکود، صادرات است؛ اما متاسفانه زیرساخت‌های صادرات در کشور آماده نیست و تا زمانی‌که نرخ ارز پایین نگهداشته شود این پیام را القا می‌کنیم که به دنبال صادرات هستیم و نرخ واقعی ارز یکی از اقدام‌هایی است که دولت می‌تواند در آن همگام با بخش خصوصی باشد.
با نرخ واقعی ارز می‌توان به مزایایی ازجمله حمایت از تولید داخلی، دستیابی به اقتصاد درون‌گرا و برون‌زا، ایجاد بازار در کشور، ایجاد تولید رقابتی و افزایش کیفیت دست یافت.
• اهمیت اقتصاد و شرکت‌های دانش‌بنیان به اندازه‌ای است که افزون بر تأثیرگذاری بر دیگر مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی، از طرف رهبر معظم انقلاب به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی مطرح می‌شود. ایشان از شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان راهکاری برای جایگزینی درآمدهای نفت یاد می‌کنند و تصریح می‌نمایند که «ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیت‌های اقتصادی درآمدزای دیگری جایگزین کنیم، بزرگ‌ترین حرکت مهم را در زمینه اقتصاد انجام داده‌ایم. امروز صنایع دانش‌بنیان از جمله کارهایی است که می‌تواند این خلاء را تا میزان زیادی پر کند.» حال این پرسش مطرح می‌شود که شرکت‌های دانش‌بنیان درزمینهٔ غیرنفتی از جمله صنایع شیمیایی و پتروشیمی چه سهمی از صادرات کالا را به خود اختصاص می‌دهند؟
• قادری فر:
میزگرد صادرات غیرنفتی 1
بر اساس سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در کشور باید حداقل ٥٠ درصد تولید ناخالص ملی (GDP) به کسب‌وکار دانش‌بنیان شرکت‌های غیرنفتی اختصاص داده شود که متاسفانه این سهم کمتر از پنج درصد است و کمتر از ١٠ سال برای احیای آن فرصت داریم. گام نخست در این حوزه به دست گرفتن بازار کشور و اهمیت دادن به تولید کننده ایرانی است.
اعتقاد معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری این است که برای ارتباط برقرار کردن با سازندگان معتبر دنیا باید سهم بازار در قراردادها در نظر گرفته شود، به عنوان نمونه؛ مشارکت در ساخت رنو باید منوط به این باشد که این شرکت ٣٠ درصد از محصول داخلی در ایران را بخرد و به بازار منطقه عرضه کند. در نفت هم این‌گونه است و در پیوست فناوری و امضای قراردادهای کلان باید منتج به این شود که نگاه محصول محور و بازار محور بین‌المللی داشته باشیم و این به آن معناست که محصول تولید کننده و وارده کننده‌ای حق ورود به کشور را دارد که از روز نخست در بازار صادرات دیده شده باشد.
اعتقاد دارم که همه شرکت‌ها می‌توانند دانش‌بنیان باشند اما محصول در این زمینه اهمیتی بسزا دارد که به ارزش‌افزوده و تحقیق و توسعه باز می‌گردد.
هرچه روی سهم دانش‌بنیان بودن و صنایع پیشرفته تمرکز کنیم فرصت‌های صادرات بیشتر خواهد شد، زیرا مزایایی از جمله انرژی و نیروی مهندسی ارزان داریم که می‌توانند روی مباحث دانش‌بنیان و صنایع پیشرفته توجه بیشتری داشته باشند تا کالاهای رقابتی به جهانیان صادر کنیم.
• آهنگران:
با کسب تکلیف از معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری، ما (انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت)، دفتر توسعه سرمایه‌گذاری و جذب انتقال فناوری در کیش را با هدف جلوگیری از رانت‌خواری در حوزه انتقال فناوری صنعت نفت راه‌اندازی کرده‌ایم، اکنون زمانی است که نفت باید نظام رگولاتوری (نظام تنظیم و حفظ منافع و مصالح ملی) خود را انجام دهد و همه تقاضای فناوری، تجهیزات است که باید به این دفتر ارائه شود تا دپارتمان مدیریت انتقال فناوری را ایجاد کنیم اما متاسفانه با پیگیری‌های انجام شده هنوز این اتفاق نیفتاده است.
انتظار ما از وزارت نفت این است که مسئولیت‌های اجرایی صادرات در حوزه تجهیزات را واگذار کند تا با این اتفاق میزان صادرات افزایش یابد.
• آیا کشور زیرساخت‌های مناسب برای صادرات غیرنفتی را دارد؟
• قادری فر:
به نظر من باید برای ورود اثرگذار در صادرات جهانی تمهیدات مناسب در زمینه زیرساخت‌ها و پایانه‌های مناسب نگاهی بلند مدت داشته باشیم و قیمت و کیفیت مناسب کالاها را افزایش دهیم تا به صورت رقابتی و استاندارد به‌طور دائم وارد بازار جهانی شویم.
بر همین اساس معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری بازارسازی شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق ایجاد، راه‌اندازی و حمایت از این شرکت‌ها را در دستور کار خود قرار داده است تا زمینه بازار کالاهای ایرانی با تکیه بر بخش خصوصی فراهم شود، مصداق این موضوع تأسیس و احراز صلاحیت ٢٥٠٠ شرکت دانش‌بنیان از مهر ٩٣ تا پایان تیرماه امسال است که با این رویکرد به مرور زمان نفوذ مویرگی در مفاهیم بازاریابی داخلی و بین‌المللی فراهم می‌شود تا بتوانیم بازار خود را پس گیریم.
در کل می‌توان گفت که صیانت از بازار ملی، یعنی پس گرفتن بازار به‌عنوان ناموس خود و ایجاد ارزش برای کشور و نگاه بلند مدت و جهت‌دار برای تصاحب بازارهای ملی و منطقه‌ای.
• با توجه به این‌که تلاش برای رسیدن به اهداف چشم‌انداز ٢٠ ساله و ایجاد ظرفیت‌های جدید برای توسعه صادرات غیرنفتی همواره ازجمله راهبردهای بلندمدت کشور در اقتصاد طی سال‌های اخیر بوده است به نظر شما چه مسائل و مشکلاتی در صادرات غیرنفتی وجود دارد؟
• صالحی:
میزگرد صادرات غیرنفتی 5
متاسفانه اکنون متولی صادراتی در کشور نداریم و دولت‌ها برای ورود به صادرات باید مباحث نفتی را رها کرده و به فعال کردن بخش خصوصی بپردازند. فرصت‌های زیادی برای کشور در مسائل مختلف از جمله هاب انرژی در منطقه وجود دارد، اعتقاد دارم که افزون بر اهمیت صادرات غیرنفتی، تبدیل کردن ایران به هاب انرژی در صادرات برق و گاز می‌تواند بیش از ٣٠ میلیارد دلار درآمدزایی برای کشور داشته باشد.
به دلیل وارداتی که از ٥٠ سال پیش تاکنون داشته‌ایم، مردماني پر مصرف و کم تولید داریم از این‌رو برای خارج شدن از این وضع نیاز به یک متولی در بخش صادرات مانند معاونت توسعه صادرات در زیر مجموعه ریاست جمهوری احساس می‌شود تا از این طریق بتوان مسائل صیانت از تولید داخلی، نفت، آب، خط لوله گاز و ... را دنبال کند.
اعتقاد دارم، می‌توان از فضای ایجاد شده پس از برجام در موضوع صادرات برای تولید و رفاه ملی بهره‌مند شد و با وجود همکاری نکردن بانک‌های خارجی و ... به یک بازیگر عمده منطقه در امر صادرات نفت و گاز بدل شد.
• قادری فر:
اکنون رتبه ١٧ تولید علم در دنیا، رتبه پنجم و ششم در فناوری نانو و رتبه ١٣ زیست‌فناوری و بیوتکنولوژی را در جهان داریم و همه این موارد نشان می‌دهد که کشور ظرفیت‌های عظیم و بالقوه و جامع و کاملی را برای یک جهش بزرگ در عرصه اقتصاد ملی و مبتنی بر علم و فناوری و دانش‌بنیان در مقابل اقتصاد نفتی که بیش از ١٠٥ سال سابقه دارد، به خود اختصاص داده است.
بهتر است در فضای نفتی دغدغه این را نیز داشته باشیم که کار صادرات را نیز انجام دهیم؛ بنابراین موضوع صیانت از بازار ملی به‌عنوان ناموس یک کشور می‌تواند به پایه‌های اقتدار ملی در کشور به شمار می‌رود و دغدغه همه دست‌اندرکاران بخش خصوصی، اتاق بازرگانی، انجمن‌های مختلف باشد.
همیشه این موضوع در ذهن وجود دارد که وقتی بحث صادرات پیش می‌آید باید به دنبال فناوری‌های پیچیده و نوظهور باشیم اما باید گفت که در بسیاری از مسائل ابتدایی مانند محصولات کشاورزی، نهاده‌ها، کالاهای مصرفی و صنایع نرم، صنایع خلاق چه میزان بازارهای رقابتی در داخل کشور و خارج از کشور و به تبع آن اشتغالزایی و ثروت زایی داریم که نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم؟ به دلیل همین مسائل به نظر می‌رسد بیش از این‌که به چالش‌های صادرات غیرنفتی در کشور بیندشیم به بحث پس گرفتن بازار خود از شرکت‌های خارجی فکر کنیم.
همچنین قاچاق نیز یک معضل اساسی است که سهم زیادی از بازار کشور را به خود اختصاص داده و این یک معضل ملی و مهم است که باید به آن پرداخته شود.
• آهنگران:
صادرات کالا همواره با برخی موانع داخلی از جمله قیمت، کیفیت، حمل‌ونقل، بسته‌بندی، سیاست‌های صادراتی و تشویقی روبرو بوده که این مشکلات باید از سوی یک متولی مستقیم که دارای دغدغه صادرات است، مورد توجه قرار گیرد.
به دلیل نبود نظام قانونی استوار در کشور، نمی‌توان برنامه‌ریزی بلند مدت داشت. همچنین مطالعه‌ای در زمینه تنوع اقلام صادراتی نداریم که چه کالایی برای ما دارای مزیت و ارزش‌افزوده بالاست. کالاها همواره با یک برند بین‌المللی برای نفوذ در بازارهای مصرف به سراسر جهان صادر می‌شود که متاسفانه در کشور این مزیت وجود ندارد.
ما راهی برای صادرات نداریم و برای تحقق این هدف باید نخست تحقیقات گسترده‌ای در زمینه نوع کالاهای صادراتی صورت گیرد و در ادامه موانع را بررسی کرد. از این‌رو بهتر است با ایجاد شرکت‌های تخصصی صادرات را سامان‌دهی کنیم و تحت نظر تشکل‌ها، فدراسیون‌ها و نهادهایی که بخش خصوصی دارند کنفدراسیون‌های صادراتی تشکیل دهند تا در این بخش حضور داشته باشند.
• چه راهکارها و راه‌حل‌هایی برای حل مشکلات موجود پیشنهاد می‌کنید؟
• قادری فر:
نخست باید حمایت از تولید داخلی شاه‌بیت فعالیت‌های کشور قرار گیرد و برای سازنده ایرانی ارزش بیشتری قائل شویم البته در کنار آن موضوع کیفیت، رقابت‌پذیری، قیمت، استاندارد و ... نیز مورد توجه قرار گیرد و در معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری با تکیه‌بر شرکت‌های داخلی و دانش‌بنیان، باید مزیت‌هایی که در بازار رقابتی وجود دارد را شناسایی کنیم و مورد توجه قرار دهیم. حال این پرسش به ذهن می‌رسد که چگونه می‌توان این موضوع را از یک تهدید بالقوه به یک فرصت بدل کرد؟ در پاسخ باید گفت که در معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری با تکیه‌بر شرکت‌های داخلی و دانش‌بنیان می‌توان مزیت‌هایی را که در یک بازار رقابتی وجود دارد شناسایی کرد.
• صالحی:
تأسیس شرکت‌های صادراتی راه‌حل بسیار خوبی است که باید برای آن آیین‌نامه در نظر گرفته شود تا کسی که به این شرکت در ایران کالایی را می‌فروشد حکم صادرات به محصولات آن تعلق گیرد. بر اساس آمار منتشر شده از ٢٠ میلیارد دلار خدمات فنی مهندسی در سال ٧٣ تا به امروز فقط ٩٠٠ هزار دلار صادرات داشته‌ایم که دلیل آن رقابتی نبودن تولیدات داخلی است.
• آهنگران:
پیشنهاد می‌کنم هر واحدی که متولی صادرات غیرنفتی است در حوزه صادرات شرکت‌های تخصصی ایجاد کند تا با این روش ارز وارد کشور شود، زیرا با موفقیت بیشتر در این زمینه اتفاقات مثبت‌تری در کشور ایجاد خواهد شد و می‌توان به صورت رقابتی در بازارهای جهانی ورود پیدا کرد. بهتر است کالاهایی را صادر کنیم که در داخل اشباع شده باشد. متاسفانه اکنون کالایی بر اساس استاندارد بین‌المللی نداریم و یکی از دلایل آن تحریم‌هاست که نمی‌توان گواهی کیفیت از مجامع بین‌المللی دریافت کرد.
• سخن پایانی
• قادری فر:
حفظ و صیانت از بازار امروز کشور، جهادی است که بر همه ما واجب است و رویکرد تحریک تقاضا و رویکرد بازارسازی برای کالاها و خدمات دانش‌بنیان ایرانی و پس گرفتن سهم بازار داخلی از خارجی‌ها بزرگ‌ترین دغدغه ماست، بنابراین باید نخست بازار صادرات خود را پس گیریم.
اگر به بازار داخلی به عنوان یک ناموس ملی نگاه شود و شعار «ایرانی کالای ایرانی بخر؛ هموطن به تولید ملی توجه کن» سرلوحه همه بخش‌های دولتی، حاکمیتی و نهادهای عمومی به عنوان یک فرهنگ قرار گیرد و فرهنگ علم و فناوری را به اقتصاد دانش‌بنیان رسوخ دهیم، همچنین اقتصاد نفتی ١٠٠ ساله را که سبب شده ذائقه مردم ما تلخ شود به کالای ایرانی خو پیدا کند می‌توانیم در بازارهای بین‌المللی رقابت کنیم.
• صالحی:
مقام معظم رهبری ٢٤ بندی را که به‌عنوان اقتصاد مقاومتی مطرح کرده‌اند شاه‌بیت اقتصاد درون‌گرا و برون‌زاست که برای تحقق آن نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت ١٠ ساله دارد. باید یک سری حرف‌های عوام‌فریبانه را کنار گذاشت و دولت برای افزایش اقتصاد درون‌زا تلاش کند تا مردم کشورمان به سمت خرید کالای داخلی سوق پیدا کنند. برای تحقق این امر بهتر است از یک‌سو صداوسیما برنامه‌هایی که برای ترغیب خرید کالای داخلی تهیه کند و از سوی دیگر سطح دانش در کشور را تقویت کرده و ارزش‌افزوده را افزایش دهیم و به نیروهای داخلی ارج نهیم.
با بهره‌گیری از اقتصاد برون‌گرا تیراژ تولیدات داخلی افزایش پیدا می‌یابد و بازار تولید رقابتی می‌شود، برای دستیابی به این هدف باید از برجام استفاده کنیم و روابط خود را با همسایگان بهبود داده و تنش‌زدایی کنیم.
همچنین نرخ واقعی ارز، در نظر گرفتن هزینه‌های تحقیق و توسعه، حرکت به سمت اقتصاد آزاد، جلوگیری از قاچاق حامل‌های انرژی از دیگر مواردی است که در تحقق اقتصاد درون‌زا باید مورد توجه قرار گیرد.
• آهنگران:
بهتر است تدوین سند راهبرد ملی با رویکرد بخش خصوصی در حوزه صادرات نیز ایجاد شود و همه ذینفعان در آن دخیل باشند، همچنین دپارتمان تخصصی و مستقل در حد معاونت ریاست جمهوری و یا وزارت ایجاد شود. این موارد نشان‌دهنده عزم دولت در حوزه صادرات خواهد بود و در بلندمدت نیز ایجاد شرکت‌های تخصصی با در نظر گرفتن بسته‌های حمایتی می‌تواند اثرگذار باشد.
تهیه و تنظیم: سمیه راهپیما
